M. Ślazyk, Tajemniczy świat lokalnych roślin - Jałowiec pospolity.

Jałowiec pospolity

Jałowiec pospolity to zimozielony krzew lub niewielkie drzewo. Krzewy są zazwyczaj dwupienne – kwiaty męskie i żeńskie występują na osobnych okazach. Kwitnienie przypada na maj i czerwiec. Na okazach żeńskich wyrastają niebieskawe szyszkojagody. Jałowiec może żyć nawet 200 lat. Jest rośliną światłolubną, ale za to ma bardzo małe wymagania glebowe. Potrafi rosnąć na  jałowej ziemi, stąd zapewne jego nazwa. W południowej Polsce możemy go spotkać na zarastających, ubogich pastwiskach i w borówczyskach. Wnętrza koron krzewów jałowca zapewniają ptakom schronienie, a szyszkojagody – pożywienie.

Jałowiec pospolity, fot. M. Ślazyk

Medycyna ludowa.

Szyszkojagody jałowca były już od wieków stosowane w medycynie ludowej, zarówno w leczeniu ludzi, jak i zwierząt. Owoce znaleziono w ludzkich osadach neolitycznych, co może wskazywać na to, że roślina była wykorzystywana około pięć tysięcy lat temu. Wywar z gałązek z szyszkojagodami chronił przed zapadnięciem na wiele chorób, między innymi na oczyszczenie krwi, ból pęcherza i dolegliwości nerkowe. Wywar z rośliny pomagał w przypadku braku apetytu  i chorób wątroby. Odwarem korzennym leczono liszaje i wysypkę, a w wywarze z drewna jałowca kąpali się chorzy na podagrę i reumatyzm.

Obrzędy i wierzenia ludowe

Gałązka jałowca zatknięta za kapelusz lub noszona w kieszeni chroniła przed odparzeniem nóg w długiej wędrówce, a gałązka z szyszkojagodami, włożona w domu za obraz święty, strzegła przed czarami.
             Kawałki drewna jałowcowego  wkomponowywano  w narzędzia lub elementy wystroju domostw, co miało zapewnić pomyślność.
             Na południu Polski jałowiec święcono w dniu Matki Bożej Zielnej, a także robiono z niego palmy. W powiecie Jasielskim z gałązkami jałowca i wierzby poświęconymi w Niedzielę Palmową obchodzono trzykrotnie dom i uderzano w każdy węgieł, aby nie było pcheł, much i innego robactwa. Na Gromniczną święcono w kościele świece ulane z pszczelego wosku i przyozdobione gałązkami jałowca oraz borówki brusznicy.  Niekiedy poświęcony w oktawie Bożego Ciała jałowiec stanowił kadzidło na Trzech Króli. W okolicach Biecza  rośliną przyozdabiano figury karnawałowe: rogi tu­ronia oraz głowę kobyłki.

Jałowiec był obecny w pogrzebowych obrzędach. Według niektórych źródeł  już w czasach przedchrześcijańskich był poświęcony Welesowi, czyli bogu podziemnej krainy zmarłych. Mieszkańcy Karpat – zwłaszcza Łemkowie i Bojkowie wierzyli w magiczne właściwości tego krzewu- odpędzanie upiorów, wampirów i złych duchów, a także pomoc w przeprawieniu się zmarłego na drugą stronę.

Weterynaria.

 Odwar z gałązek podawany krowom miał zwiększać ich mleczność. Podczas pomoru bydła roz­palano ognisko z jałowca, bylicy, dziewanny i macierzanki, przez które przepędzano  stado. Dymem z jagód jałowcowych  okadzano konie, które chorowały na „zołzy”, czyli ostrą chorobę zakaźną. W okolicach Iwonicza, gdy chłopi wy­pędzali na wiosnę bydło na pastwiska, po ocieleniu lub w chorobie okadzali je specjalnymi święconymi palmami zrobionymi  z jałowca, kłokoczki i wierzby.

Inne zastosowanie. 

 W czasie epidemii „oczyszczano” w polskich wsiach powietrze, spalając jałowcowe stosy między chałupami. Owoców jałowca używano do kadzideł – położone na rozżarzonych węglach, dawały silną, przyjemną woń, dym zaś miał właściwości odkażające powietrze. Łemkowie jałowcem okadzali domy po śmierci któregoś z domowników.

Poświęcone gałązki jałowca dodawano do złożonego zboża, aby uchronić je przed myszami.

Elastyczne, łatwe w obróbce drewno było doskonałym surowcem do wyrobu lasek, fajek, łuków i ruchomych części maselnicy.

Literatura:

· Kujawska Monika,  Łuczaj Łukasz, Sosnowska Joanna, Klepacki Piotr, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych Słownik Adama Fischera, Wrocław 2016, PTL, ISBN 978-83-64465-29-1

· Marszałek Edward, Scelina Marcin, Krzewmy Krzewy, Warszawa, 2015, Centrum Informacji Lasów Państwowych, ISBN 978 -  83 – 63895 – 33 -4

· Rutkowski Lucjan, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej, Warszawa, 2006, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 83-01-14342-8.

· Szary Adam, Bieszczadzkie motywy roślinne między światem żywych a krainą zmarłych, Rzeszów 2015, Wydawnictwo Carpathia, ISBN 978-83-62076-37-6

· Szary Adam, Tajemnice bieszczadzkich roślin wczoraj i dziś, Rzeszów 2017, Wydawnictwo Carpathia, ISBN 978-83-947702-1-1

· Talko-Hryncewicz Julian, Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi południo­wej, Kraków, 1983, Akademia Umiejętności.

· Udziela Seweryn, Rośliny w wierzeniach ludu krakowskiego, Lwów 1931