Krzysztof Kusiak, Jesień roku 1918 nad rzeką Ropą według ówczesnych korespondencji i relacji prasowych - Część II.

              Z początkiem października w zasadzie było już pewne iż w najbliższym czasie rozpoczną się rokowania pokojowe pomiędzy Niemcami, a aliantami zachodnimi, których główną podstawą miały być wspomniane wcześniej 14 punktów Wilsona[1]. 

              O sytuacji w Gorlicach i nastrojach panujących wówczas w mieście informuje nas pewna notatka zamieszczona 9 października w cytowanym już wcześniej dzienniku Głos Narodu : Z Gorlic piszą nam: Wieść o rozpocząć się mających rokowaniach pokojowych, sprawiła na obywatelach miasta ogromne wrażenie, w znacznej mierze doznawano uczucia radości i ulgi. – W Gorlicach reaktywowano „Koło T.N.S.W[2],”, które od jesieni 1914 było nieczynne. Przewodniczącym „Koła” wybrano radcę D. Czechowskiego, kierownika gimnazyum. „Hiszpanka” chwyta w swe „objęcia” wiele ofiar- gimnazyum i szkoły ludowe zamknięto.[3] […]

             W tym samym dzienniku, tego samego dnia, tyle, że w wydaniu porannym ukazała się podobna korespondencja opisująca sytuację w drugim interesującym nas mieście regionu, a mianowicie w Jaśle: Z Jasła piszą nam: Szkoły tutejsze rozpoczęły rok szkolny pod smutnemi wróżbami, że z braku węgla, o który, mimo starań i zabiegów u odnośnych władz i central nie można się doprosić, będą musiały naukę przerwać. [...] Hiszpanka, która nawiedziła i naszą prowincję, powoli wygasa; zdaje się, że klimat Jasła, ostry, ale zdrowy, nie przejmuje tego bakcylu większej części Europy…

Objawy tętna kulturalnego w naszem mieście, to liczne gościnne występy Niny Dolli, Adwentowicza, oraz zapowiedziany koncert pani Bandrowskiej, z którą nasze miasto, jako ze szczerą artystką, sympatyzuje. Wśród młodzieży gra w footbal odniosła nawet tryumf jasielskiej drużyny nad krakowską – coniedzielne matche wydoskonalają ten sympatyczny sport wśród zdrowego pokolenia Jasła[4].

             Dnia 7 października 1918 roku, urzędująca w Warszawie, a powołana przez Państwa Centralne jeszcze na jesień zeszłego roku, Rada Regencyjna[5] wydała manifest do narodu polskiego, który jeszcze tego samego dnia opublikowany został w dodatku nadzwyczajnym do Monitora Polskiego, który zapowiadał utworzenie niepodległej Polski[6]. Powyższy manifest w całości lub też we fragmentach, przedrukowywany był niemal przez wszystkie czasopisma, ukazujące się na terenie ziem polskich we wszystkich trzech zaborach[7].

             Prasa w doniosły sposób oznajmiała fakt odradzania się państwa polskiego, jednocześnie nawołując do zgody narodowej i zachęcając wszystkie warstwy społeczne do budowania Ojczyzny. 

            Przez kraj przetoczyła się fala patriotycznych manifestacji. Jedna z nich miała miejsce także w Jaśle, a informację o niej zamieścił na swoich łamach dziennik Nowa Reforma 13 października, a datowaną na 10 października, gdzie czytamy: Na wiadomość o warszawskiej proklamacyi, zamanifestowała u nas pierwsza młodzież miejscowych szkół, aby uroczystym pochodem przed pomnik Kościuszki, w miejskim parku, obwieścić miastu radosną chwilę. W pochodzie wzięła udział tłumnie publiczność, a nadeszłe dzienniki rozchwytywano z niebywałem rozgorączkowaniem. Miasto udekorowano w polskie flagi[8].

             W poszczególnych miejscowościach zaczęto tworzyć lokalne organa władzy, które najczęściej przybierały nazwy rad narodowych. Dnia 15 października 1918 r. w Gorlicach powstała Tymczasowa Powiatowa Rada Narodowa[9]. W jednej z korespondencji do wspomnianego wcześniej tygodnika Piast czytamy odnośnie tego wydarzenia: Dnia 15 października zebrali się w Gorlicach delegaci gmin polskich z całego powiatu i wybrali tymczasową powiatową Radę Narodową, złożoną z 24 członków[10], przedstawicieli stronnictw i warstw społecznych. Prezydyum stanowią: poseł Długosz, ks. Świeykowski i Dr Maciejowski z Biecza[11].

             Dnia 20 października z kolei na Rynku w Jaśle odbył się wiec polityczny[12], odnośnie którego również ukazała się notatka w jednym z krakowskich dzienników Naprzód, będącym w tamtym czasie organem prasowym Polskiej Partii Socjalno Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego:  Z Jasła piszą nam: W niedzielę 20 b.m. odbył się pochód narodowy w Jaśle przy licznym współudziale robotników z rafineryi Niegłowiec[13], kolejarzy i ludności miejskiej. Po uroczystem nabożeństwie nastąpiły przemówienia, z pośród których podnieść należy wystąpienie tow. Kukulskiego, zakończone okrzykiem na cześć Piłsudskiego. Tegoż dnia o godz. 3 po południu odbyło się zebranie obywatelskie, na którem dano trzem ulicom nowe nazwy, Piłsudskiego, Wilsona i Paderewskiego[14], […] 

              W dniu 28 października 1918 roku w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna,

 która ostatecznie 31 października przejęła władzę w mieście z rąk austro-węgierskich i powołała delegatury powiatowe. Wydarzenia zapoczątkowane w Krakowie zaktywizowały do działania galicyjską prowincję. Kolejne miasta przechodziły pod Polską władzę, przykładowo między 30 października, a 1 listopada z większych, bliższych nam ośrodków miejskich Polacy przejęli władzę choćby w Tarnowie czy Nowym Sączu[15].

                

               Również w Jaśle była Rada Miejska, rozwiązana w czasie wojny przejęła od Tymczasowego Zarządu Miasta władzę w Jaśle[16]. O wydarzeniach tych informował również dziennik Nowa Reforma, gdzie czytamy: Jasło, 4 listopada. Ingres władzy polskiej odbył się w sposób następujący: władzę wojskową przejął w piątek [1 listopada 1918r. – przyp. Autora] por. Gorczyca. Zaprzysiężono oficerów, żandarmeryę i władze urzędowe[17].

               Z kolei Głos Narodu, w jednym z numerów, podkreśla iż przejęcie władzy w Jaśle odbyło się  w sposób uroczysty, bez najmniejszego zakłócenia porządku, czy też oporu ze strony byłych władz austryackich. Dalej w notce czytamy iż:  W mieście sformowała się milicya obywatelska, zaś z byłych uczniów-legionistów zastęp doborowej straży. – Na wiecu obywatelskim, kiedy omawiano sprawy aprowizacyi, oświadczyła ludność wiejska gotowość i chęć dostarczenia wszystkiego, byleby tylko ustąpił niepopularny w naszem mieście i powiecie starosta z grają tych urzędników, którzy dali się we znaki nadmiernie służbistą rekwizycyą. Trzeba dodać, że p. starosta wysłał swego komisarza do Lwowa, aby u namiestnika […] dowiedział się, czy można przysięgać etc… P. komisarz nie dojechał, a wszyscy bez niepotrzebnej decyzyi – uznając w pełni dziś Radę Regencyjną – przysięgali! W mieście zupełny i wzorowy spokój, zapowiedź dobrej we wspólnej pracy przyszłości. Oby tylko decyzye z Krakowa nadeszły, co i jak czynić należy, a miasto stanie godnie w szeregu wolnych z wolnymi! M.J[18]

             Ten sam dziennik donosił w korespondencji z następnego tygodnia, która ukazała się drukiem 13 listopada 1918 roku: Na wiecu ludowym, odbytym w dniu 8 b.m. w sali „Sokoła”, ukonstytuowała się powiatowa Komisya Likwidacyjna […]W mieście panuje wzorowy porządek.[…]W powiecie, po samowolnych okresach, panuje również spokój, zadatek przyszłej pracy dla dobra Ojczyzny.  Powoli też mamy i nieco węgla dla szkół, naftę, a sądzimy, że apel tworzenia magazynów dla wojska oraz formowanie armii, w czem dobrowolne zgłaszanie da najlepszy wyraz patryotyzmu, będą silną podwaliną jutra, już w pełni do nas należącego[19].

             Tymczasem o sytuacji w Gorlicach, w tych dniach wspomina korespondencja do Nowego Dziennika, będącego najstarszym polskojęzycznym czasopismem mniejszości żydowskiej. Korespondent tego pisma wspomina iż w pierwszych dniach po powstaniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej rozbrojono w mieście żandarmerię i usunięto starostwo, a przez dwa dni Gorlice pozostawały bez władzy[20].

              Dnia 2 listopada 1918 roku w Gorlicach odbyło się zebranie, podczas którego ukonstytuował się Komitet Wykonawczy Tymczasowej Powiatowej Rady Narodowej. Wydarzenie to opisywała pewna korespondencja, do cytowanego już kilkukrotnie tygodnika Piast. Jak czytamy: Dnia 2 b.m. w obecności tłumów ludności odebrał poseł Długosz w sali Rady powiatowej od kierowników urzędów i instytucyi państwowych w powiecie ślubowanie na wierność i posłuszeństwo rządowi zjednoczonej Polski w Warszawie. Zaraz potem odbyło się posiedzenie Rady narodowej, na którem wybrano komitet wykonawczy. Weszli do niego prócz prezydyum pp.: Mieczysław Kałużyński, Konstanty Laskowski, Franciszek Boczek i Emil Metzger. Komitet w ciągu kilku dni zorganizował cały powiat. W każdej gminie utworzono miejscową Radę narodową. Te Rady miejscowe zbiorą się na zjazd powiatowy i dokonają wyboru definitywnej powiatowej Rady narodowej. We wszystkich gminach zorganizowano straże bezpieczeństwa publicznego, które bezwłocznie zaczęły działać. Z dumą możemy powiedzieć, że spokoju i porządku nigdzie w powiecie nie zakłócono, za co ludności należy się najwyższe uznanie.[21] […]    

              Dzisiaj za symboliczną datę odzyskania przez Polskę niepodległości uznajemy dzień 11 listopada 1918 roku, kiedy to miały miejsce ważne wydarzenia. Jedenastego dnia jedenastego miesiąca o godzinie jedenastej na froncie zachodnim zaczął obowiązywać rozejm między walczącymi państwami. Tego samego dnia wspomniana już wcześniej, urzędująca w Warszawie Rada Regencyjna przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu, natomiast sama kilka dni później rozwiązała się. W tym też mniej więcej czasie naród polski ostatecznie uświadomił sobie w pełni fakt odzyskania niepodległości przez ojczyznę.  

Pomimo tych wszystkich ciężkich warunków z jakimi zmagała się okoliczna ludność z możliwości odbudowy państwa polskiego cieszyli się wszyscy, bez względu na pochodzenie społeczne czy stan majątkowy. W prasie tego okresu odnajdujemy mnóstwo listów, gdzie ludność wyraża szczere zadowolenie z faktu odzyskania przez Polskę niepodległości, a oto fragmenty dwóch z nich pisanych przez mieszkańców interesujących nas okolic. Jak pisał p. Wojciech Faliszek, mieszkaniec leżących ówcześnie w powiecie jasielskim Ołpin:  Chciałbym się z czytelnikami „Piasta” podzielić radością, jaka przenika me serce, że nareszcie doczekaliśmy się wyzwolenia z jarzma niewoli. […] Przed paru dniami dopiero powróciłem ze Styryi do domu. Miałem dużo towarzyszów, wracających z włoskiego frontu. […] Bardzo miła niespodzianka spotkała nas jednak na stacyi w Tuchowie. Przedewszystkiem ujrzeliśmy tam na budynku stacyjnym piastowskiego Białego Orła, na widok którego serca nam z radości zabiły[22].

                Oraz list Jana i Ludwika Podolskich z leżącej w powiecie gorlickim Szalowej: […] I w naszym powiecie ludność z całego serca się cieszy z ogłoszenia niepodległości Polski. Wierzymy wszyscy, że dola nasza szczęśliwszą będzie w naszem własnem państwie, niż dotąd. […][23]

                Pokrótce korespondencje z Jasła opisujące kolejne wydarzenia z listopada tego roku, odnajdujemy w dwóch krakowskich dziennikach, cytowanych już wyżej, Głosie Narodu i Nowej Reformie.  Jak czytamy w drugim z nich, wydanym w dniu 21 listopada 1918 roku.: Na miejscowem b. starostwie zawieszono Polskiego orła. Komisarzem został p. J.Szymański, który mając pełne zaufanie ogółu, zapewne odpowie w zupełności zadaniu i obowiązkom, zwłaszcza w tej ciężkiej chwili, jaką obecnie przeżywamy. Rozruchów ani w jasielskim powiecie, tem mniej w samym mieście nigdzie nie mamy. […] [24]

Natomiast w Głosie Narodu z dnia 24 listopada, czytamy odnośnie kolejnych wydarzeń:

W dniu 13 b.m. obchodziło nasze gimnazyum uroczystość przemiany zakładu w „polskie” gimnazyum. W pięknie udekorowanej kaplicy, w czasie nabożeństwa wygłosił patryotyczne kazanie Ks. Dr. Pasek, następnie udała się młodzież na uroczysty poranek do sali „Sokoła”, gdzie do niej przemawiali w duchu idei i postulatów przyszłości polskiej młodzieży: dyrektor Kazimierz Midowicz oraz prof. Klemens Hammer. Produkcye chóru i deklamacja upamiętniły ten pierwszy dzień polskiej młodzieży w niepodległej Ojczyźnie[25].

W dalszej części korespondencji dzienniki donosiły także o przejawach życia kulturalnego w mieście. Jak czytamy w Głosie Narodu:  Praca nasza kulturalna jest dość ożywiona: Na 24 b.m. [listopad] przygotowano uroczystość stulecia Dąbrowskiego z akademią i wieczorem, na którym Koło amatorskie miłośników sztuki odegra „Szlakiem legionów” Morstina. – W miejscowem T.N.S. W. na tegorocznem pierwszem zebraniu wygłosił odczyt prof. Michał Asanka Japołł: „O C.K. Norwidzie”. Prelegent przedstawił poezyę –symbolikę autora „Wandy”, wnikając w cechy mitu, który w tym utworze święci tryumf. – Na wniosek ks. Gaydy przekazano kwotę 1000 K na pierwszą pożyczkę polską, zaś zlombardowanie tejże na pierwszy statek polski. T. N.S. W. w Jaśle, zobowiązało również większą sumę opodatkować się na cele tej pożyczki[26].

                 W taki oto sposób w korespondencjach prasowych przedstawiano wydarzenia w powiecie gorlickim i jasielskim z października i listopada, tego przełomowego 1918 roku. Biorąc pod uwagę charakter tych notek, pisanych, że tak ujmę, z dnia na dzień, kiedy jeszcze nie do końca wiadome było jak potoczą się dalsze losy nowobudowanej ojczyzny, mam nadzieję, że udało się pokrótce uchwycić ten doniosły i pełen entuzjazmu nastrój panujący w początkowych chwilach odradzania się państwowości polskiej. Dziś już wiemy, że proces ten nie zakończył się w jesieni roku 1918 i jeszcze wiele wydarzeń musiało minąć, aby odrodzone państwo nabrało ostatecznego kształtu.

---

[1] J.Pajewski, Pierwsza Wojna Światowa 1914 – 1918,  Warszawa 2005, s. 739.

[2] T.N.S.W. – Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, istniejące w Galicji od roku 1884, ze stała siedzibą we Lwowie. J. Chodakowska, Udział Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w walce o polską szkołę średnią w Galicji w latach 1884-1914, [w:] Rozprawy z Dziejów Oświaty. Tom 26, Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk 1984, s.141.

[3] Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 227, Kraków 9 października 1918, s. 2.

[4] Głos Narodu. Wydanie poranne, nr 226, Kraków 9 października 1918, s.2.

[5] Rada regencyjna została powołana 12 września 1917 r. J. Pajewski, Historia Powszechna 1871 – 1918, Warszawa 1999, s.431.

[6] Monitor Polski. Dodatek nadzwyczajny, nr 168, Warszawa 7 października 1918, s.1.

[7] Ogłoszenie niepodległego państwa polskiego, [w:[ Czas. Wydanie wieczorne, nr 446, Kraków 8 października 1918, s.1; Rada Regencyjna do Narodu Polskiego, [w:] Kurjer Warszawski. Wydanie poranne, nr 278, Warszawa 8 października 1918, s.1; Manifest Rady Regencyjnej w Warszawie, [w:] Naprzód, nr 225, Kraków 10 października 1918, s.1; Niepodległa, zjednoczona Polska, [w:] Głos Rzeszowski, nr 41, Rzeszów 13 października 1918, s.1;Rada Regencyjna obwołuje niepodległość i zjednoczenie wszystkich ziem polskich. Zwołanie konstytuanty polskiej do Warszawy!, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 186, Kraków 10 października 1918, s.1.

[8]Nowa reforma. Wydanie poranne, nr 454, Kraków 13 października 1918, s.2.

[9] K. Ruszała, Wielka Wojna w małym mieście. Gorlice w latach 1914-1918, Kraków 2015,  s. 188.

[10] K. Ruszała podaje 25 osób jako członków TPRN. Ibidem, s. 188 - 189.

[11] Piast…, nr 46, Kraków 17 listopada 1918, s.13.

[12] M. Wieliczko, Z dziejów Rafinerii Nafty w Jaśle – Niegłowicach, Jasło 1974, s.15.

[13] Z pewnością chodzi o rafinerię Niegłowice

[14] Naprzód, nr 237, Kraków 24 października 1918, s.4.                                     

[15] D. Koreś, Zerwane Pęta, [w:] http://www.polska1918-89.pl/pdf/zerwane-peta,5179.pdf (data dostępu: 29-07-2018)

[16] Kalendarium dziejów Jasła od 1901 do 1938 roku, oprac. F. Jałosińska, Jasło 2006, s. 61.

[17] Nowa reforma. Wydanie popołudniowe, nr 489, Kraków 4 listopada 1918, s.1.

[18] Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 249, Kraków 5 listopada 1918, s.2.

[19] Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 256, Kraków 13 listopada 1918, s.2.

[20] List z Gorlic. 11 listopada 1918, [w:] Nowy dziennik, nr 126, Kraków 14 listopada 1918, s.3.

[21] Piast…, nr 46, Kraków 17 listopada 1918, s.13.

[22] Piast…, 1918, nr 47, Krakow 24 listopada 1918, s.14.

[23] Piast…, nr 48, Kraków 1 grudnia 1918, s.12.

[24] Nowa reforma. Wydanie popołudniowe, nr 519, Kraków 21.11.1918, s.2.

[25] Głos Narodu. Wydanie poranne, nr 265, Kraków 24 listopada 1918, s.3.

[26] Ibidem.

Bibliografia:

1.      „Hiszpanka”, [w:] Gazeta Lwowska, nr 222, Lwów 1 października 1918.

2.      Brak nafty, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 185, Kraków 9 października 1918.

3.      Centek J., Szturm pruskiej gwardii na Staszkówkę 2 maja 1915 r., [w:] Materiały z konferencji naukowej Znaki Pamięci III – śladami I wojny światowej, 24.10.2009, pod red. M. Łopaty, Gorlice 2010.

4.      Chleb z grzybów, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 82, Kraków 24 marca 1917.

5.      Chodakowska J., Udział Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w walce o polską szkołę średnią w Galicji w latach 1884-1914, [w:] Rozprawy z Dziejów Oświaty. Tom 26, Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk 1984.

6.      Co jeść w razie głodu?, [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr23, Kraków 10 czerwca 1917.

7.      Do zgody, Rodacy!, [w:] Gazeta Świąteczna, nr 45, Warszawa 10 października 1918.

8.      Epidemia „Hiszpanki” wzrasta, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 199, Kraków 23 października 1918.

9.      Epidemia Hiszpanki, [w:] Naprzód, nr 225, Kraków 10 października 1918.

10.  Głos Narodu. Wydanie poranne, nr 226, Kraków 9 października 1918.

11.  Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 227, Kraków 9 października 1918.

12.  Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 249, Kraków 5 listopada 1918.

13.  Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 256, Kraków 13 listopada 1918.

14.  Głos Narodu. Wydanie poranne, nr 265, Kraków 24 listopada 1918.

15.  Hiszpanka w Galicyi, [w:] Czas. Wydanie wieczorne, nr 458, Kraków 15 października 1918.

16.  Hiszpanka, [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 41, Kraków 13 października 1918.

17.  Hiszpańska influenca uleczalna w 24 godzinach, [w:] Głos Rzeszowski, nr 39, Rzeszów 29 września 1918.

18.  Jak leczyć Hiszpankę?, [w:] Naprzód, nr 217, Kraków 1 października 1918.

19.  Jak leczyć influenzę hiszpanską?, [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 40, Kraków 6 października 1918.

20.  Jesteśmy już poddanymi i obywatelami niezawisłego państwa polskiego!, [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 42, Kraków 20 października 1918.

21.  Jeszcze są tacy…, [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 25, Kraków 22 czerwca 1918. 

22.  Kalendarium dziejów Jasła od 1901 do 1938 roku, oprac. F. Jałosińska, Jasło 2006.

23.  Karp A., Lipinki. Zarys dziejów, Tarnów 1992.

24.  Katastrofa [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 34, Kraków 25 sierpnia 1918.

25.  Katastrofa żywiołowa w Gorlickiem i Grybowskiem [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 33, Kraków 18 sierpnia 1918.

26.  Każdy do pracy!, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 213, Kraków 6 listopada 1918.

27.  Kirchmayer J., Artyleria w bitwie pod Gorlicami (2–5.V. 1915) (Studium artylerii armii), [w:] Przegląd artyleryjski, Zeszyt III i IV, Warszawa 1938.

28.  Klęska powodzi [w:] Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 33, Kraków 18 sierpnia 1918.

29.  Komisya Likwidaycjna już działa, [w:] Naprzód, nr 243, Kraków 31 października 1918.

30.  Konsolidacja, [w:] Głos. Dziennik polityczny, nr 335, Warszawa 9 października 1918.

31.  Koreś D., Zerwane Pęta, [w:] http://www.polska1918-89.pl/pdf/zerwane-peta,5179.pdf (data dostępu: 29-07-2018)

32.  Krakowowi grozi wygłodzenie, [w:] Naprzód, nr 219, Kraków 3 października 1918.

33.  Kraków bez chleba, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr  177, Kraków 1 października 1918.

34.  Kraków bez chleba, [w:] Naprzód, nr 217, Kraków 1 października 1918.

35.  Likwidacya stosunku Galicyi do Austryi, [w:] Czas. Wydanie wieczorne, nr 482, Kraków 29 października 1918.

36.  List z Gorlic. 11 listopada 1918, [w:] Nowy dziennik, nr 126, Kraków 14 listopada 1918.

37.  Manifest Rady Regencyjnej w Warszawie, [w:] Naprzód, nr 225, Kraków 10 października 1918.

38.  Mąka z szuwaru i sitowia, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 151, Kraków 3 czerwca 1917.

39.  Monitor Polski. Dodatek nadzwyczajny, nr 168, Warszawa 7 października 1918.

40.  Mroczka L., Galicji rozstanie z Austrią. Zarys monograficzny, Kraków 1990.

41.  Naprzód, nr 237, Kraków 24 października 1918.

42.  Nie będzie białego cukru, [w:] Naprzód, nr 219, Kraków 3 października 1918.

43.  Niemcy zgadzają się na oczyszczenie zajętych terenów. Polska zmartwychwstaje!, [w:] Goniec Wielkopolski, nr 237, Poznań 15 października 1918.

44.  Niepodległa i zjednoczona, [w:] Nowości Illustrowane, nr 41, Kraków 19 października 1918.

45.  Niepodległa, zjednoczona Polska, [w:] Głos Rzeszowski, nr 41, Rzeszów 13 października 1918.

46.  Nowa reforma. Wydanie poranne, nr 454, Kraków 13 października 1918.

47.  Nowa reforma. Wydanie popołudniowe, nr 489, Kraków 4 listopada 1918.

48.  Nowa reforma. Wydanie popołudniowe, nr 519, Kraków 21 listopada 1918.

49.  Nowości Illustrowane, nr 46, Kraków 13 listopada 1915.

50.  O konsolidację, [w:] Czas. Wydanie wieczorne, nr 454, Kraków 12 października 1918.

51.  O zgodę narodową, [w:] Nowa Reforma. Wydanie poranne, nr 448, Kraków 10 października 1918.

52.  Odbudowa Galicyi, [w:] Nowości Illustrowane, nr 17, Kraków 22 kwietnia 1916.

53.  Odbudowa powiatu gorlickiego, [w:] Głos Narodu. Wydanie wieczorne, nr 217, Kraków 27 września 1918.

54.  Ogłoszenie niepodległego państwa polskiego, [w:[ Czas. Wydanie wieczorne, nr 446, Kraków 8 października 1918.

55.  Pajewski J., Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1999.

56.  Pajewski J., Pierwsza Wojna Światowa 1914 – 1918,  Warszawa 2005.

57.  Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 28, Kraków 15 lipca 1917.

58.  Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 11, Kraków 17 marca 1918.

59.  Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 29, Kraków 21 lipca 1918.

60.  Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 46, Kraków 17 listopada 1918.

61.  Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 47, Kraków 24 listopada 1918.

62.  Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 48, Kraków 1 grudnia 1918.

63.  Pod hasłem jedności, [w:] Robotnik Polski: pismo Stowarzyszeń Robotników Katolickich, nr 35, Kraków 15 grudnia 1918.

64.  Pokojowy plan Wilsona, [w:] Czas, wydanie wieczorne, nr 20, Kraków 12 stycznia 1918.

65.  Polska komisja likwidacyjna, [w:] Kurjer Warszawski, nr 298, Warszawa 28 października 1918.

66.  Polska komisya likwidacyjna obejmuje władzę cywilną i wojskową w Galicyi, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 208, Kraków 1 listopada 1918.

67.  Polska zmartwychwstaje, [w:] Robotnik polski: pismo „Polskich Stowarzyszeń Robotników Katolickich”, nr 26, Kraków 13 października 1918.

68.  Polska żyje!, [w:] Biesiada. Bezpłatny dodatek tygodniowy „Postępu”, nr 236, Poznań 13 października 1918.

69.  Rada Regencyjna do Narodu Polskiego, [w:] Kurjer Warszawski. Wydanie poranne, nr 278, Warszawa 8 października 1918.

70.  Rada Regencyjna obwołuje niepodległość i zjednoczenie wszystkich ziem polskich. Zwołanie konstytuanty polskiej do Warszawy!, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 186, Kraków 10 października 1918.

71.  Ręka w rękę, [w:] Kurjer Warszawski. Wydanie wieczorne, nr 288, Warszawa 18 października 1918.

72.  Ruiny i zgliszcza, [w:] Nowości Illustrowane nr 46, Kraków 23 listopada 1918.

73.  Ruszała K., Wielka Wojna w małym mieście. Gorlice w latach 1914-1918, Kraków 2015.

74.  Ryż z owsa, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 74, Kraków 16 marca 1917.

75.  Serum przeciw hiszpance, [w:] Gazeta Lwowska, nr 231, Lwów 11 października 1918.

76.  Święć się Wolności!, [w:] Ziemia przemyska, nr 2, Przemyśl 10 października 1918.

77.  Tygodnik Illustrowany, nr 47, Warszawa 23 listopada 1918.

78.  Utworzenie Polskiej Komisyi Likwidacyjnej Galicyi i Sląska. Zarząd Galicyi i Śląska przechodzi w ręce polskie, [w:], Piast. Tygodnik polityczny, społeczny, oświatowy, poświęcony sprawom ludu polskiego. Naczelny organ Polskiego Stronnictwa Ludowego, nr 44, Kraków 3 listopada 1918.

79.  W jedności siła, [w:] Gazeta Świąteczna, nr 46, Warszawa 18 listopada 1918.

80.  Warunki pokojowe Wilsona, [w:] Czas. Wydanie poranne, nr 15, Kraków 10 stycznia 1918.

81.  Wieliczko M., Z dziejów Rafinerii Nafty w Jaśle – Niegłowicach, Jasło 1974.

82.  Wygłodzenie Galicyi, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr204, 28 października 1918.

83.  Z ostatnich walk w Galicyi, [w:] Nowości Illustrowane, nr 22, Kraków 29 maja 1915.

84.  Zbiory i aprowizacya, [w:] Czas. Wydanie wieczorne, nr 442, Kraków 5 października 1918.