Krzysztof Kusiak, Bitwa pod Gorlicami- Tarnowem w literaturze i sztuce

Poniższy tekst stanowi fragment publikacji Krzysztofa Kusiaka "Gorlickie w Wielkiej Wojnie 1914-1915. Wspomnienia, relacje, legendy."  ZOBACZ WIĘCEJ

Krwawe zmagania pod Gorlicami, które toczyły się od końca 1914 r. aż do pierwszych dni maja 1915, pozostawiły swój ślad także w dziedzinie, która można by sądzić ma niewiele wspólnego z konfrontacją militarną, a mianowicie w literaturze. Doniosłość tego wydarzenia była tak wielka, że znalazła odzwierciedlenie nie tylko w licznych publikacjach historycznych, popularno-naukowych i pamiętnikarsko-wspomnieniowych, ale odbiła się także echem w literaturze pięknej.

WÓDZ

Gdy w kraju twoim sędzia-wróg zagości,

Ostatnia twierdza jeszcze walkę toczy,

Lecz wyrok hien zapadł już proroczy

I setki oślich kopyt drży z radości.

Drętwa cię ludzka i boska zaklęła,

I nie poznajesz myśli swych-bo zdrada

Wślizła się w głodne serca-o, i biada,

I hańba: Przemyśl padł…noc się zaczęła…

Ty, wodzu, lepiej wiesz… Ciebie nie skuszą

Zdać się, nie zmylą skupionej ekstazy,

Gdy w cieniu stwarzasz zemsty nawałnicę.

W ostatniej księdze sybilińskiej, duszo,

Drogo kupionej, czytaj swe rozkazy-

Wymierz cios pewny-miej swoje Gorlice.

Powyższe dzieło stanowi fragment cyklu Sonety gorlickie autorstwa K. Irzykowskiego, które po raz pierwszy zostały wydane w 1916 r. Także w innych dziełach literackich możemy odnaleźć wzmianki o ofensywie gorlickiej. Jednym z przykładów jest opowiadanie J. Baranowicza Zielony Dom, gdzie w jednym ze zdań możemy przeczytać: Męża przecież też zagarnęła kula w czasie ofensywy pod Gorlicami. O ofensywie austro-węgierskiej w Karpatach Wschodnich istnieje także wzmianka (z wymienieniem Gorlic oraz daty 1915 r.) w opowiadaniu P. Huellego Winniczki, kałuże, deszcz... Z kolei powieść J. Kossowskiego nosząca tytuł Kłamca opisuje perypetie żołnierza w szeregach armii austro-węgierskiej na froncie Wielkiej Wojny. Większa część akcji toczy się w 1915 r. w rejonie Grybów-Wola Łużańska-Łużna. Główny bohater powieści zostaje ranny 2 maja 1915 r. podczas ataku na Górę Pustki (jest zatem żołnierzem 12. Dywizji Piechoty gen. Kestranka), wskutek czego wkrótce potem zostaje mu amputowana noga – smutny los, który spotkał wielu uczestników walk w Galicji. Inną z powieści, która toczy się w okolicach Gorlic i w której możemy znaleźć wspomnienie o toczących się tu walkach jest książka Z. Żakiewicza Dolina Hortensji. Także w opowiadaniu Z. Haupta Meine liebe muter, sei stolz ich trage znajdującego się w zbiorze Pierścień z papieru, którego akcja dzieje się w Szymbarku – Bystrzycy, znajdują się fragmenty odnośnie pierwszej wojny światowej na tych ziemiach, a także pozostałych po niej cmentarzach wojennych.

Cmentarz Wojskowy nr 91, Rysował: W., Hubner,
Pocztówka w zbiorach autorów.

Kolejną dziedziną w której odnajdujemy ślady bitwy gorlickiej są sztuki plastyczne. Po wojnie powstało wiele dzieł nawiązujących nie tylko do samej bitwy, ale również jej skutków. Jednym z artystów zasługujących na wyróżnienie w tej tematyce jest W. Hubner. Urodzony w 1941 r. w Tarnowie, znany jest przede wszystkim jako świetny rysownik i akwarelista, ale uprawia również malarstwo olejne i pastel. Twórczość jego z uwagi na swą tematykę przedstawia dużą wartość dokumentacyjną. Od kilkunastu lat dokumentuje w formie rysunków niszczejące zabytki Beskidu Gorlickiego: opuszczone chaty, szałasy pasterskie, architekturę sakralną oraz liczne w tym terenie cmentarzyki z I wojny światowej.

Również w malarstwie bitwa doczekała się swojego upamiętnienia: w 1965 r. znany częstochowski artysta, Edward Mesjasz namalował obraz noszący tytuł Gorlice 1915 – Atak grenadierów pruskich, znajdujący się obecnie w zbiorach Muzeum Regionalnego PTTK w Gorlicach. Innymi przykładami prac zawierających ten motyw są: obrazy Rudolfa Czernego Markttag in den Ruinen von Gorlice, Deutsches Soldatengrab bei Gorlice oraz Alfonsa Karpińskiego Stellungen auf Kote 340 bei Gorlice. W zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje się także obraz J. Wałacha, m.in. malarza i grafika, będącego bezpośrednim uczestnikiem bitwy pod Gorlicami w szeregach armii austro-węgierskiej. Przedstawia on panoramę miasta namalowaną prawdopodobnie z rejonu wzgórza Magdalena, na której artysta zaznaczył kolorowymi liniami przebieg fortyfikacji polowych.

Innym artystą, który w swej twórczości nawiązywał do bitwy pod Gorlicami, był H. Uziembło. Jeden z jego obrazów Gorlice został nawet doceniony przez cesarza austro-węgierskiego, Karola V. Jak informował jeden z krakowskich dzienników w 1917 r.: Podczas pobytu cesarza w Ołomuńcu wręczyła c. i k. komenda wojskowa krakowska cesarzowi wielkich rozmiarów obraz pod tytułem „Gorlice” pędzla malarza nadporucznika Henryka Uziembły. Nadporucznik Uziembło został przedstawiony monarsze, który wyraził artyście swoje najwyższe zadowolenie i pochwałę i polecił umieścić obraz w bibliotece familijnej w nowym Burgu.

Fragment reprodukcji obrazu
Atak 3. Bawarskiego Regimentu Piechoty
na Górę Zamczysko pod Gorlicami, L. Putz, 1916.

Również w niemieckim malarstwie znajdujemy twórczość tematycznie związaną z bitwą, są to między innymi obrazy K.L. Prinza. Pierwszy z nich zatytułowany Dom in Gorlice przedstawia ruinę kościoła parafialnego, inny zatytułowany Deutschmeister Schutzengraben in Gorlice, przedstawia widok z niemieckich okopów, które znajdują się w miejscu znanym obecnie jako Lasek Mrozka. Pozostałe to m.in.: Hauptansicht der zerschossenen Stadt Gorlice, widok na ruiny z dzielnicy Zawodzie, Gorlice. Typisches Strassenbild nach der Beschiessung przedstawia widok ruin przy ulicy 3-go Maja. Także Ludwig Putz upamiętnił te wydarzenia w obrazie Atak 3. Bawarskiego Regimentu Piechoty na górę Zamczysko pod Gorlicami.